انسان و بخصوص جنس زن فطرتاً به آراستگي و زينت گرايش داشته و دوست دارد در معرض توجه ديگران باشد اما اين آراستگي وقتي به حالت افراط درمي آيد شكل خودنمايي به خود مي گيرد كه عوارض و خطراتي را براي فرد و جامعه به دنبال مي آورد. در مقاله حاضر نويسنده ماهيت خودنمايي و ديدگاه قرآن در اين باره و راهكارهاي ارائه شده از سوي قرآن براي مصونيت يابي زنان را مورد بررسي قرار داده است كه از نظر خوانندگان عزيز مي گذرد.

انسان به طور طبيعي به آراستن و نشان دادن خويش گرايش دارد. خاستگاه و ريشه اين تمايل انساني را مي بايست در كمال گرايي انسان جست. آراستن هرچند در حوزه روان شناسي كمال قرار مي گيرد و بيان گر شخصيت و سلامت روح و روان آدمي است، اما ارتباط تنگاتنگي با حوزه تمايلات عاطفي انسان به زيبايي ها نيز دارد. به اين معنا كه انسان به طور طبيعي به زيبايي گرايش دارد و فطرت و طبيعت وي او را به اين سوي مي كشاند، زيرا زيبايي در حقيقت تناسب و اعتدال ميان مجموعه اي از اجزاء و جزئياتي است كه كل و يا كلي را مي سازد. اگر ميان اجزاء و يا جزئيات چيزي تناسب و اعتدال برقرار باشد، به گونه اي كل يا يك كلي پديدار مي شود كه انسان را به طور فطري به سوي خود مي كشاند و عواطف و احساسات وي را برمي انگيزد. اين اعتدال ميان جزئيات و يا اجزاء به شكل رياضي ساخته شده و از هندسي رياضيات در آن موج مي زند و به خوبي خود را نشان مي دهد. هرچند كه نمي توان اين اعتدال و تناسب را تنها در حوزه تناسب و اعتدال رياضي سنجيد ولي اصول اعتدال رياضي به نسبت خوبي، گرايش به زيبايي را در خود نهان دارد. اين تناسب و اعتدال و زيبايي نهفته رياضي كه به اشكال هندسي نمايش داده مي شود ذوق و عواطف انساني را تحريك مي كند. اين بدان معناست كه اعتدال و تناسبات رياضي تا چه اندازه در ساخت چيزي زيبا مي تواند موثر و سازنده باشد. با اين همه نمي توان در حوزه زيباشناختي تنها به اعتدال و تناسب رياضي ميان اجزاي يك كل بسنده كرد، بلكه در حوزه زيباشناختي، عناصر و مولفه هاي ديگري نيز موثر مي باشند كه در حقيقت به هيچ وجه نمي توان آن ها را ناديده گرفت. از اين ميان مي توان به مسئله ذوق و گرايش هاي ذوقي انسان اشاره كرد كه تا چه اندازه مي تواند به اين اعتدال و تناسب، معنا و مفهوم بخشد. ذوق آدمي تنها تحت تاثير اشكال هندسي نيست بلكه برخاسته از عوامل و علل ديگري نيز هست كه برخي از آن ناشناخته است.
به هر حال گرايش به آراستگي و خودنمايي را مي بايست در كمال گرايي و ذوق زيبانگر انسان ديد. زيبايي كمال گرايانه انسان موجب مي شود تا شخص گرايش به آراستن پيدا كند.
در ميان انسان، جنس زنان گرايش بيشتري به آراستن و خودنمايي دارند. اين مسئله را مي توان از دو بعد انسان شناختي و تفاوت هاي ماهوي ميان جنس زن و مرد و نيز در رفتارشناسي مورد بحث و بررسي قرار داد. به اين معنا كه اين تفاوت ها خود بيانگر نوعي تفاوت هاي طبيعي ميان مرد و زن را مي نماياند و از سوي ديگر به مسئله هنجاري و رفتارشناسي مرتبط مي باشد.
مسئله مهم در اين جا اين است كه در روان شناسي اجتماعي مسئله از زاويه پديده هاي نابهنجار و بهنجار مورد تحليل و بررسي قرار مي گيرد. مسئله خودنمايي تنها مسئله شخص نيست بلكه مسئله اجتماع است كه پيامدهاي آن به اشكال مختلف خود را نشان مي دهد. با نگاهي به ابعاد و پيامدهائي كه مسئله آراستن و خودنمايي در جوامع ايجاد مي كند مي توان به اهميت و جايگاه اين بحث پي برد.
خودنمايي زنان در اجتماع، بحران مهمي را در جوامع پديد مي آورد كه يكي از آن ها بحران فروپاشي خانواده هاست. تعرض و تجاوز به زنان و خشونت نسبت به زنان ريشه در اين مسئله دارد. از اين روست كه قرآن به مسئله خودنمايي زنان به طور ويژه اي پرداخته و به ابعاد مختلف و آثار روحي و رواني آن توجه داده است. در ادامه اين نوشتار تلاش مي شود با بازخواني آيات و آموزه هاي قرآني تبيين قرآن از خودنمايي زنان به تصوير كشيده شود. بازخواني اين آيات به انسان كمك مي كند كه افزون بر شناخت پديده و آثار و پيامدهاي اخلاقي و هنجاري آن، به اطلاعاتي درباره چگونگي برخورد با پديده و راه هاي رهايي از آن دست يابد.

در كاربردهاي قرآن واژه تبرج به معناي خودنمايي به كار رفته است. تبرج از ماده برج گرفته شده و به معناي اين است كه زني زيبايي هاي خود را براي مردان آشكار سازد. برج در زبان عربي به معناي ساختماني است كه مي توان آن را به آساني و از راه دور ديد و برج بلندي قابل توجه است كه به آساني ديده مي شود. از اين رو كسي كه خودنمايي مي كند مي بايست به گونه اي رفتار كند كه به چشم آيد و ديده شود.
زناني كه به هر وسيله اي مي كوشند تا خود را در جامعه نشان دهند متبرج ناميده مي شوند. به ابزار و آلات تزييني كه شخص به خود مي آويزد و با سر و صدا توجه ديگران را برمي انگيزد، متبرجات گفته مي شود. البته متبرجات تنها زينت آلاتي نيستند كه با سر و صدا و جرنگ و جرينگ توجه ديگران را به شخص جلب كند، بلكه شامل هر گونه وسيله اي است كه توجه ديگران را برمي انگيزد، از اين رو ابزاري كه به نوعي با نور و رنگ خيره كننده نظر ديگران را به شخص جلب مي كند نيز به عنوان متبرجات مطرح است.
بر اين اساس در كاربرد قرآني، متبرجات هر چيزي است كه به شكلي شخص را در چشم ديگران قرار مي دهد و جلب توجه مي نماياند. زناني كه با هر نوع رفتار حتي هنجاري و پوشش و تزيين، خود را در چشم مردان مي آورند، متبرج و خودنما ناميده مي شوند.

خودنمايي گرايش افراطي در حوزه آراستن است. به اين معنا كه هر چيزي كه در اعتدال و تناسب ذوقي و زيبايي قرار مي گيرند اگر به شكل افراط عمل شود به عنوان خودنمايي مطرح مي شود چنان كه شلختگي، تفريط در حوزه خروج از اعتدال و تناسب است. شيفتگي و شلختگي در يك اندازه مذموم و ناپسند است. كسي كه از حوزه اعتدال بيرون مي رود و رفتار و كنش خويش را به گونه اي سامان مي دهد كه شلختگي در آن نمودار مي شود در حقيقت رفتار نابهنجاري را از خود بروز مي دهد.
در آموزه هاي قرآني انسان كامل، در حوزه شناختي و اخلاقي و هنجاري انسان معتدل است كه رفتاري ميانه در همه حوزه ها از خود بروز مي دهد. در تعبير و تفسير قرآن، امت نمونه و شاهد نيز امتي معتدل است. از اين رو هرگونه افراط و تفريط در حوزه هاي اخلاقي و هنجاري مي تواند به معناي خروج از دايره انسان كامل و يا امت شاهد و نمونه باشد. قرآن مومنان را به اعتدال و ميانه روي دعوت مي كند.
مردان و زنان مومن انسان هايي هستند كه به كمال و زيبايي گرايش دارند و به طور فطري و غريزي خود را مي آرايند. از اين رو آراستگي به عنوان يك فضيلت مورد توجه و تاكيد آموزه هاي قرآني است. اما با اين همه قرآن روشن مي سازد كه هر فضيلتي ممكن است به علت سوء برداشت و يا سوءرفتار و عملكرد به رذيلتي تبديل گردد.
آراستگي زن و مرد موجب جلب و جذب رضايت آنان و تمايل قلبي به يك ديگر مي شود. اين مسئله در زنان شديد تر است، زيرا زنان مي بايست با جلوه گري و تزيين، خود را در چشم مرد بيارايند تا مورد توجه و گرايش قرار گيرند. با اين همه، همين تمايل به آراستگي، گاه به شكل افراطي خودنمايي بروز و ظهور مي كند و به جاي آن كه عاملي براي تقويت روابط خانوادگي و همگرايي زن و شوهر باشد به عنوان عاملي براي ايجاد شكاف و اختلاف خانوادگي درآيد.
بسياري از مردان از زنان خويش گلايه دارند كه خود را در جامعه بيش از ضرورت مي آرايند و يا جلوه گري بيش تري در پيش مردان ديگر دارند اما در خانه از خودنمايي و آرايش و آراستگي آنان خبري نيست.

از علل و عواملي كه براي تمايل به آراستگي در ميان مردان و زنان مي توان بيان كرد، تمايل انسان به حذف كمبودها و به عبارتي رهايي از برخي از عدم تناسب هاست.
انسان وقتي به خود مي نگرد برخي از عدم تناسب ها را كه برخاسته از شرايط محيطي، وراثتي و يا تاثيرات شيميايي و يا تغذيه است در خود مي يابد و لذا تلاش مي كند تا اين نقص ها و عدم تناسب ها را به گونه اي بپوشاند.
آرايش و آراستن به اين معنا در حقيقت جست و جوي كمالي است كه به عللي در وي از دست رفته است. اين گرايش به آراستگي را مي بايست در شخصيت كامل و روحيه متعادل انسان جست. انساني كه از نظر شخصيتي از تعادل رواني و روحي خوبي برخوردار است و از سلامت نفس و شخصيت بهره مند مي باشد مي كوشد با آراستن خويش، تناسبات را رعايت نمايد. از اين رو كساني را كه به آراستگي گرايش دارند نبايد انسان هاي غير متعادل دانست، زيرا كمال گرايي و زيباجويي آنان است كه ايشان را وامي دارد به آرايش خويش اقدام كرده و تناسب هاي به نظر غير موجود را ايجاد كرده و پديد آورند. از اين رو انسان هاي كامل و با شخصيت سالم، گرايش به خودآرايي دارند.
از پيامبر (ص) روايت شده است كه اخلاق نيكو را در چهره هاي نيكو جست و جو كنيد.
كساني كه از نظر زيبايي از درجه اي از تناسب و اعتدال برخوردار هستند نيز مي كوشند تا با آراستگي، باطن خويش را آشكار سازند. آراستگي ظاهر خود بيانگر باطن و سيرت زيباست. امير مومنان همانند پيامبر (ص) خود را مي آراست و از عطر و گلاب بهره مي جست. پاكيزگي و طهارت به معناي آن است كه انسان به كمال و زيبايي ها گرايش دارد. از اين رو مومن خود را مي آرايد و از اعتدال در همه حوزه ها بهره مند مي شود و از افراط و تفريط دوري مي ورزد.

قرآن براي آن كه جلوي تعرض و تجاوز مردان به زنان را بگيرد در شكل چند آموزه دستوري به مردان فرمان مي دهد كه چشم خويش را از نامحرمان و زنان فرو بندند. فرو بستن چشم و غض بصر به معناي آن است كه مردان تحت تاثير زنان قرار نگيرند، زيرا مردان به ديدن وسوسه مي شوند و قلب هاي بيمار دلان تحت تاثير اين تحريك عواطف و احساسات به سوي زنان گرايش مي يابد و متعرض آنان مي شود.
دستور ديگري كه قرآن براي حفظ و حمايت زنان بيان مي كند، مرتبط به خود آنان است.
بطوري كه از آنها مي خواهد براي حفظ و مصونيت خود از تعرض ديگران خود را بپوشانند و حجاب و پوشش را به گونه اي مراعات كنند كه شناخته نشوند.
سومين دستوري كه در اين باره مي دهد مربوط به مساله تبرج و خودنمايي است. از زنان مي خواهد كه از نوعي پوشش و يا ابزار زينتي و آرايشي استفاده نكنند كه آنان را همانند برج در چشم آورد و از هر سوي قابل توجه باشند.
زني كه خود را مي آرايد به گونه اي كه از همه جا قابل رويت است، مورد تعرض و ايذا و آزار ديگران قرار مي گيرد و مردان به صداي تبرج زينت ها و يا آرايش و پوشش هاي جلوه گر آنان به سوي آنها كشيده مي شوند. اين گونه است كه مورد اذيت و آزار قرار مي گيرند و آرامش و امنيت آنان با خطر مواجه مي شود.
قرآن بيان مي دارد كه نوعي از آرايش و تبرج در جاهليت وجود داشته است كه زنان با چنين نمايشگري و خودنمايي، وارد كوي و برزن مي شدند و همواره مورد تعرض مردان قرار مي گرفتند. براي رهايي و مصونيت يابي، بر زنان است كه از اين گونه تبرج و خودنمايي پرهيز كنند. (احزاب آيه 32 و آيه 33)
زنان گاه زينت هايي را در زير پيراهن و جامه هاي خويش مي پوشيدند ولي اين زينت آلات به شكلي بود كه هرگاه جامه هاي آنان كنار مي رفت از زير جامه جلوه گري خاصي داشت. بنابراين بر زنان است كه اين قبيل زينت آلات را به گونه اي بپوشند كه به چشم نيايد تا جلوه گيري كند و چشم مردان را خيره سازد. (نور آيه 60)
اين مساله خودنمايي و در چشم آمدن زنان آن چنان مهم و اساسي است كه خداوند شرط بر گرفتن حجاب كامل از سوي زنان سالخورده كه نوميد از زناشويي هستند و ديگر قابليت زناشويي را ندارند اين قرار داده كه در هنگام بيرون آمدن از خانه ها خود را به زينت تبرج، آرايش نكنند (نور60.)

تبرج و جلوه گيري زنان در جامعه موجب پديد آمدن نابهنجاري هاي رفتاري و فروپاشي خانواده ها مي شود از اين روست كه قرآن بر زنان واجب كرده كه هنگام رو به رو شدن با مردان بيگانه و نامحرم از خودنمايي و تبرج و به چشم آمدن، خودداري ورزند. (نور آيه 60 و احزاب آيه 33)
زناني كه خود را مي آرايند و به آرايش تبرجي و خودنمايي درمي آيند امنيت اخلاقي جامعه را با دشواري و مشكل مواجه مي سازند. زنان با اين گونه رفتار و در چشم آمدن موجب مي شوند كه مردان به سوي ايشان كشيده شوند و خانواده ها با بحران و اختلافات دروني مواجه گردند.
اين دسته از زنان با خودنمايي خود مردان بيمار دل را به تحريك و انعطاف مي كشانند و موجب مي شوند مردان در پي تعرض و اذيت و آزار آنان برآيند.
براي حفظ امنيت اخلاقي جامعه و مصونيت يابي زنان از تعرض و تجاوز و آزار بهترين راه آن است كه به آموزه هاي قرآني عمل كرده و اعتدال و ميانه روي در جامعه رفتار نمايند.